Tác giả Thạch Lam

Thạch Lam là nhà văn đã trở nên thân thiết với bao thế hệ bạn đọc, từ khi ra đời cho đến ngày hôm nay. Mặc dù nhà văn đã qua đời khi tuổi còn rất trẻ. Ông mắc bệnh lao và mất khi tuổi 32 (1942) cái tuổi mà tài năng đang đến độ chín và nở rộ và để lại cho bạn bè niềm thương tiếc về một tài nghệ văn chương. 

I. Cuộc đời

1. Tiểu sử

- Thạch Lam, sinh ngày 7 tháng 7 năm 1910 tại Hà Nội, trong một gia đình công chức, gốc quan lại đã đến hồi sa sút.

• Cha Thạch Lam là Nguyễn Tường Nhu, sinh năm 1881, thông thạo chữ Hán và chữ Pháp, làm Thông Phán Tòa sứ nên thường được gọi là Thông Nhu hay Phán Nhu.
• Mẹ là bà Lê Thị Sâm, con gái cả ông Lê Quang Thuật (tục gọi Quản Thuật), người gốc Huế đã ba đời ra Bắc, làm quan võ ở Cẩm Giàng cùng thời với Huyện Giám (tức ông nội Thạch Lam).
• Cha mất sớm, mẹ Thạch Lam phải một mình mua bán tảo tần nuôi mẹ chồng và bảy người con.
• Anh cả của Thạch Lam là Nguyễn Tường Thụy (1903) là chuyên viên cao cấp của ngành Bưu điện. Anh thứ hai là Nguyễn Tường Cẩm (1904) là kĩ sư canh nông. Anh trai thứ ba là Nguyễn Tường Tam (1905) có bút danh là Nhất Linh, là người sáng lập ra Tự lực văn đoàn và tuần báo Phong Hóa, Ngày Nay...Nguyễn Tường Long (1907) là anh thứ tư, có bút danh là Hoàng Đạo, Tứ Ly cũng là thành viên của nhóm Tự lực văn đoàn. Người thứ năm là Nguyễn Thị Thế (1909) là mẹ của nhà văn Thế Uyên tác giả của những hồi kí viết về gia đình Nguyễn Tường. Thạch Lam là con thứ sáu và người em út của nhà văn là bác sĩ Nguyễn Tường Bách.

⇒ Tên của bảy anh em nhà Thạch Lam được đặt theo bộ chữ “ Thụy Cẩm Tam Long Vinh Bách Thế”, có nghĩa là ba con rồng bằng ngọc làm đẹp vinh hiển cho đời.

- Trong số bảy anh em thì “Thạch Lam là người thông minh nhất nhà” đó là lời nhận xét của chị gái nhà văn. Nhưng cuộc đời nhà văn lại không suôn sẻ, luôn gặp những bất trắc, những trở ngại trong cuộc đời, từ việc công danh cho đến gia đình.

• Năm lên bảy tuổi thì cha mất (khi đang làm việc tại tòa công sứ bên Lào). Gia đình bắt đầu lâm vào cảnh khó khăn.
• Mẹ nhà văn đã phải ngược xuôi đủ nghề để kiếm sống nuôi các anh em ăn học.
• Các anh của Thạch Lam đi học trên Hà Nội thỉnh thoảng mới về, ở nhà chỉ có hai chị em (nhà văn và chi gái) trông quán hàng tạp hóa cho me.

- Muốn sớm đỡ đần cho mẹ, Thạch Lam đã nhờ mẹ nói khéo với ông Lý trưởng cho đổi tên và khai tăng tuổi để học ban thành chung.

• Tiếp theo, ông thi đỗ vào Cao đẳng Canh Nông ở Hà Nội, nhưng chỉ học một thời gian, rồi vào trường Trung học Albert Sarraut để học thi Tú tài.
• Khi đã đỗ Tú tài phần thứ nhất, Thạch Lam thôi học để làm báo với hai anh.
• Buổi đầu, ông gia nhập Tự Lực văn đoàn do anh là Nguyễn Tường Tam sáng lập, rồi được phân công lo việc biên tập tuần báo Phong hóa và tờ Ngày nay của bút nhóm này. Đến tháng 2 năm 1935, thì ông được giao làm Chủ bút tờ Ngày nay.
• Dù trước đó có vài truyện ngắn được in báo nhưng sự nghiệp văn học của Thạch Lam chủ yếu bắt đầu từ năm 1935 và ông thực sự được khẳng định vào năm 1937, khi tập truyện ngắn Gió đầu mùa ra mắt độc giả. Từ đây, Thạch Lam viết khá đều và thử bút trên nhiều thể loại : truyện ngắn, tiểu thuyết, tùy bút, truyện thiếu nhi, phê bình, tiểu luận…

- Vào ngày 27 tháng 6 năm 1942, Thạch Lam mất tại nhà riêng ở Hà Nội vì căn bệnh lao phổi, năm ông 32 tuổi.

2. Con người

- Khi còn nhỏ Thạch Lam là người có niềm say mê khám phá sự vật, muốn nắm bắt được những gì mà mình cảm thấy thích thú. Vinh còn mê bánh xe tàu hỏa đến mức mạo hiểm. Hết say xe lửa Vinh lại chuyển sang mê thỏ “suốt ngày nó ngồi ngắm hai con thỏ bạch mắt đỏ của một người quen cho”. Sự say mê rất trẻ thơ đó có thể là những khởi đầu của những tình cảm với thế giới xung quanh và tạo cho nhà văn lòng yêu mến, say mê và nâng niu cuộc sống.

- Trong số những anh em trong gia đình, Thạch Lam là người có cuộc sống vất vả về vật chất. Lấy vợ xong, ông ra ở căn nhà tranh ở đầu làng Yên Phụ: “Nhà mái tranh, cổng gỗ giữ nguyên vẻ thanh sơ, tuy rằng nếu muốn chủ nhân lợp mái ngói, xây tường gạch”, nhưng tuyên bố “ở được nhà lá, nằm được giường tre, ăn được rau đậu mà vẫn tìm thấy cái đẹp của mái lá, cái êm của giường tre, cái ngon của rau đậu mới là biết sống có nghệ thuật”. Cuộc sống của Thạch Lam nghèo nhưng thanh lịch. Ông nghèo nhất so với mấy anh em, lương làm báo chỉ có ba mươi đồng “không bao giờ nhận sự giúp đỡ của ai, dù của mẹ hay các anh”.

- Trong cuộc sống đời thường Thạch Lam là một người khá ít nói, rất điềm đạm không bao giờ to tiếng với bất cứ ai. Về quan hệ bạn bè ông ít giao du và ít bạn. Nếp sống của Thạch Lam tuy thanh bạch, thích yên tĩnh, nhưng căn nhà ở Hồ Tây luôn đón những người bạn bạn thân thiết đến với tác giả. Thạch Lam nghèo nên có lần tổ chức trung thu ông viết “viết thiếp mời bạn bè đến dự nhưng lại chữa thêm là ai tới phải mang một món ăn theo”.

- Là người nghệ sĩ có tâm hồn lãng mạn yêu cái đẹp, hướng tới cái đẹp. Và những sáng tác của ông chính là “sự tìm kiếm cái đẹp bị đánh mất” và chính ông là người suốt đời “chắt chiu cái đẹp” theo ông “cái đẹp man mác khắp vũ trụ, len lỏi khắp hang cùng ngõ hẻm tiềm tàng ở mọi vật tầm thường. Công việc của nhà văn là phát hiện cái đẹp ở chỗ không ai ngờ, tìm cái đẹp kín đáo để che lấp của sự vật khác một bài học trông nhìn và thưởng thức”.

II. Sự nghiệp

1. Hành trình sáng tạo

- Không giống như nhiều tác giả văn chương khác với khối lượng tác phẩm đồ sộ, số lượng tác phẩm của Thạch Lam có thể nói là khá ít. Hầu hết sáng tác của Thạch Lam được đăng báo trước khi in thành sách. Tuy nhiên, những tác phẩm ấy tiêu biểu cho một tâm hồn văn chương độc đáo, tinh tế và giàu xúc cảm.

- Ba tập truyện ngắn (hầu hết trước khi in thành sách đã in trên báo Ngày nay của Tự lực văn đoàn: Gió đầu mùa (1937), Nắng trong vườn (1938), Sơị tóc (1942).

(1) Tập Gió đầu mùa (NXB Đời nay), bao gồm các truyện ngắn đăng trên báo Ngày nay từ 1936 đến 1937.

• Đó là các truyện như Một đời người, Đứa con đầu lòng, Một cơn giận, Nhà mẹ Lê, Người lính cũ, Hai lần chết,...
• Trong những truyện ngắn của Gió đầu mùa, Thạch Lam đã làm cuốn hút say mê người đọc bởi lối miêu tả giàu cảm xúc.

(2) Tập truyện ngắn Nắng trong vườn (NXB Đời nay, Hà Nội) gồm các truyện ngắn đăng trên báo ngày nay từ năm 1937 đến 1938: Nắng trong vườn, Một bức thư, Hai đứa trẻ, Cô hàng xén, Tiếng sáo,...

• Trong tập truyện ngắn Nắng trong vườn, Thạch Lam cũng đã viết một lối văn giản dị và êm ái nhưng có nhiều truyện không được đậm đà, làm cho người đọc dễ chán.
• Trái hẳn với tập Gió đầu mùa, trong tập Nắng trong vườn, tác giả tả tình rất ít, chỉ chuyên riêng về mặt tả cảnh, tác giả tả hết “nương chè bên sườn đồi”, lại đến “vườn sắn trên sườn đồi”, rồi lại đến đất, trời, mây, nước, gió thổi, chim kêu, có mấy cảnh đó, tác giả phô bày hết nên khiến người đọc cảm thấy nhàm và đơn điệu.

(3) Tập truyện ngắn Sợi tóc - 1941, (NXB Đời nay, Hà Nội): gồm các truyện ngắn đăng trên báo Ngày nay từ năm 1939, 1940 khi Thạch Lam bắt đầu bị bạo bệnh. Đó là các truyện: Tối ba mươi, Sợi tóc, Cô hàng xén, Tình xưa, Dưới bóng hoàng lan. Tập truyện ngắn Sợi tóc đã đánh dấu một bước tiến khá dài trên con đường nghệ thuật của Thạch Lam. Vẫn là những truyện tình cảm, nhưng ở đây người ta thấy vừa sâu sắc, vừa đẹp đẽ vô cùng về cả văn lẫn cả kết cấu.

- Tác phẩm Ngày mới là một truyện dài độc nhất của Thạch Lam.

- Thạch Lam có viết sách cho trẻ em. Cuốn Quyển sách và cuốn Hạt ngọc tả cảnh thôn quê cốt giới thiệu cảnh làm lụng ở nông thôn của một chú bé sống ở thị thành.

- Ngoài các tập truyện, Thạch Lam có viết một tác phẩm tùy bút xinh gọn duyên dáng để ca ngợi những phong vị đặc sắc của thủ đô. Tập Hà Nội băm sáu phố phường được truyền tụng nhiều, nhất là đối với những người có ít nhiều có quan hệ trực tiếp với cuộc sống vật chất và tinh thần hồi đó của thủ đô Hà Nội. Hà Nội băm sáu phố phường có giá trị của một tác phẩm văn học giúp ta nhận thức thêm về những khía cạnh nhiều màu nhiều vẻ của văn hoá, của đất và người Tràng an, Thăng Long ngàn năm văn vật.

- Thạch Lam còn có một số bài tiểu luận văn học, sau gộp lại in ra năm 1941, với tên sách Theo giòng.

• Theo giòng là một tập cảo luận góp những bài báo đăng tải rải rác trên Ngày nay và Chủ nhật vào năm 1930 – 1940 (Theo giòng nghĩa là theo dòng tư tưởng, theo dòng thời gian không có sắp đặt thứ tự trước). Đây là những ý nghĩ của Thạch Lam về văn nghệ.
• Tuy tác phẩm mỏng manh lại không nhất quán, song là một đặc sắc, một tập lý thuyết văn nghệ độc nhất của nhóm Tự lực văn đoàn và của cả văn học mới trước năm 1940. 

2. Phong cách sáng tác

- Là thành viên của Tự lực văn đoàn, vốn có tôn chỉ mục đích riêng của các sáng tác văn chương, nhưng Thạch Lam vẫn tìm cho mình một con đường đi riêng, một phong cách riêng không lẫn với các nhà văn trong Tự lực văn đoàn.

- Những truyện ngắn của Thạch Lam đi sâu vào khám phá các trạng thái tâm lí của nhân vật, cách tiếp cận khám phá con người trên phương diện đi sâu vào những thế giới nội tâm, tinh thần của nhân vật đã tạo nên một nét độc đáo trong thế giới nghệ thuật của Thạch Lam.

- Thạch Lam thường viết về những con người có những số phận đau khổ bất hạnh, những lớp người sống dưới đáy xã hội. Mỗi một kiểu nhân vật ông đều đi sâu vào khai thác thế giới nội tâm, tinh thần của họ. Những nhân vật của ông bao giờ cũng thiên về cảm xúc suy nghĩ. Các nhân vật của Thạch Lam thường rơi vào các hoàn cảnh như: đói nghèo, thất nghiệp, hoặc đang trên con đường tha hóa...

Đó là những truyện ngắn: Đói, Người bạn trẻ, cái chân què... Nhân vật Sinh trong Đói đã rơi vào tình cảnh túng quẫn, vì đói qua mà Mai vợ anh phải bán mình để lấy tiền. Khi phát hiện được điều đó quá đau đớn. Nhưng rồi cơn đói đã không làm Sinh nhịn được khi nhìn thấy những miếng bánh ngon trước mắt, Sinh đã phải đánh mất nhân cách của mình khi làm điều đó.

- Trong khi những cây bút của Tự lực văn đoàn đi sâu vào miêu tả thế giới của những con người nghèo khổ bằng cái nhìn ít thiện cảm, thì Thạch Lam viết về những người nghèo khổ với nỗi lòng thương cảm. Họ là những người chân lấm tay bùn, cả đời lam lũ nhưng vẫn vất vả. Ở kiểu nhân vật này nhà văn như hóa thân vào nhân vật để viết nên những trang văn giàu cảm xúc không giống với các nhà văn đương thời.

Đó là mẹ Lê trong Nhà mẹ Lê, hay cô gái nghèo đi trừ nợ trong Đứa con, là người phu xe trong Một cơn giận...Thông qua những tác phẩm của mình người đọc thấy được thái độ trân trọng đối với những con người nghèo khổ.

- Một dạng nhân vật nữa được nhà văn tập trung miêu tả nhiều đó là những người phụ nữ. Họ là những người mẹ, người vợ, người chị đảm đang. Ngoài ra Thạch Lam còn phát hiện ra ở những con người lam lũ đó những vẻ đẹp trong tâm hồn của họ. Thạch Lam miêu tả họ và đồng thời thấy được nỗi vất vả của họ, những truyện ngắn viết về kiểu nhân vật này Thạch Lam dường như thấu hiểu những nỗi đau của các nhân vật. Đó là mẹ Lê trong Nhà mẹ Lê, Tâm trong Cô hàng xén, Hai cô gái giang hồ trong Tối ba mươi.

- Bên cạnh những thành công về việc xây dựng riêng cho mình những kiểu nhân vật mà một nét độc đáo trong phong cách nghệ thuật của Thạch Lam là thành công trong việc sử dụng hệ thống ngôn ngữ văn chương điêu luyện, trau chuốt, không cầu kì, giản dị trong sáng, thuần Việt, ít sử dụng chữ Nho. Đọc văn của Thạch Lam hôm nay ta vẫn thấy nó thật hiện đại, đó không phải là những câu văn của quá khứ như một số sáng tác của Tự lực văn đoàn. Thạch Lam có một lối viết giàu cảm xúc và nhạc điệu, từ ngữ dùng giản dị, không cầu kì. 

---------------------------------------------------

Dù thời gian cầm bút chỉ trong khoảng mười năm nhưng Thạch Lam đã để lại cho đời những áng văn chương mà cho đến nay vẫn còn sự hấp dẫn với bạn đọc. Đó là những trang truyện ngắn giàu chất trữ tình, giàu tình yêu thương, đẹp đẽ và thấm đượm tình người.