Nghĩa của câu

I. Hai thành phần nghĩa của câu

1. Ví dụ

a1, Hình như có một thời hắn đã ao ước có một gia đình nho nhỏ.

(Nam Cao, Chí Phèo)

a2, Có một thời hắn đã ao ước có một gia đình nho nhỏ.

b1, Nếu tôi nói thì chắc người ta cũng bằng lòng …

(Vũ Trọng Phụng, Số đỏ)

b2, Nếu tôi nói thì người ta cũng bằng lòng…

- Hai câu trong mỗi cặp câu đều đề cặp đến cùng một sự việc. Sự việc đó là:

Câu a: Chí Phèo đã từng mơ ước sẽ có một gia đình nhỏ.

Câu b: Người ta sẽ bằng lòng khi tôi nói.

- Ngoài nội dung sự việc ấy thì:

• Câu thể hiện sự việc nhưng chưa tin tưởng chắc chắn đối với sự việc là câu a1, b1.
• Câu thể hiện sự phỏng đoán có độ tin cậy cao đối với sự việc: câu a2.
• Câu thể hiện sự nhìn nhận và đánh giá bình thường của người nói đối với sự việc: b2.

2. Tổng kết

- Mỗi câu đều có hai thành phần nghĩa: đề cập đến một sự việc (hoặc một vài sự việc) và bày tỏ thái độ, sự đánh giá của người nói đối với sự việc đó.

- Thành phần nghĩa thứ nhất gọi là sự việc, thành phần nghĩa thứ hai gọi là nghĩa tình thái.

II. Nghĩa sự việc

1. Ví dụ

- Nghĩa sự việc của câu là thành phần nghĩa ứng với sự việc mà câu đề cập đến.

- Sự việc trong hiện thực khách quan rất đa dạng và thuộc nhiều loại khác nhau.

- Một số nghĩa sự việc và câu biểu hiện nghĩa sự việc:

Câu biểu hiện hành động:

“Xuân Tóc Đỏ cắt đặt đâu vào đấy rồi mới xuống chỗ những người đi đưa.”

(Vũ Trọng Phụng, Số đỏ)

- Câu biểu hiện trạng thái, tính chất, đặc điểm:

“Trời thu xanh ngắt mấy từng cao”

(Nguyễn Khuyến,Vịnh mùa thu)

- Câu biểu hiện quá trình:

“Lá vàng trước gió khẽ đưa vèo”

(Nguyễn Khuyến, Câu cá mùa thu)

- Câu biểu hiện tư thế:

“Lom khom dưới núi tiều vài chú”

(Bà Huyện Thanh Quan, Qua đèo Ngang)

- Câu biểu hiện sự tồn tại:

“Còn bạc còn tiền, còn đệ tử
Hết cơm, hết rượu, hết ông tôi”

(Nguyễn Bỉnh Khiêm, Thói đời)

- Câu biểu hiện quan hệ:

“Đội Tảo là một tay vai vế trong làng.”

(Nam Cao, Chí Phèo)

2. Tổng kết

- Nghĩa sự việc là nghĩa ứng với sự việc được đề cập đến trong câu.

- Nó được biểu hiện nhờ các từ đóng vai trò chủ ngữ, vị ngữ, trạng ngữ, khởi ngữ và một số thành phần khác.

III. Luyện tập

Câu 1: Hãy phân tích nghĩa sự việc trong từng câu thơ ở bài thơ

(Nguyễn Khuyến, Câu cá mùa thu)

* Gợi ý:

- Câu 1: diễn tả là hai trạng thái (Ao thu lạnh lẽo và nước trong veo).

- Câu 2: diễn tả là đặc điểm của chiếc thuyền (chiếc thuyền - bé tẻo teo).

- Câu 3 và 4: diễn tả như một quá trình (sóng - gợn; lá - đưa vèo).

- Câu 5: gồm một quá trình (tầng mây - lơ lửng) và một đặc điểm (trời - xanh ngắt).

- Câu 6: gồm một đặc điểm (ngõ trúc - quanh co) và một trạng thái (khách - vắng teo).

- Câu 7: diễn tả các tư thế (tựa gối, buông cần).

- Câu 8: diễn tả một hành động (cá - đớp).

Câu 2: Tách nghĩa sự việc và nghĩa tình thái trong những câu sau:

a.  Có một ông rể quỷ như Xuân kể cũng danh giá thực, nhưng cũng đáng sự lắm.

(Vũ Trọng Phụng - Số đỏ)

- Nghĩa sự việc: Xuân Tóc Đỏ là một ông rể quý

- Nghĩa tình thái: khen ngợi Xuân Tóc Đỏ

b. Có lẽ hắn cũng như mình, chọn nhầm nghề mất rồi.

(Nguyễn Tuân, Chữ người tử tù)

- Nghĩa sự việc: viên quản ngục nghĩ thầy thơ lại cũng chọn nhầm nghề giống mình.

- Nghĩa tình thái: sự phỏng đoán của viên quản ngục

c. Dễ họ cũng phân vân như mình, vì đến chính ngay mình, mình cũng không biết rõ con gái mình hư hỏng hay không!

(Vũ Trọng Phụng, Số đỏ)

- Nghĩa sự việc: họ cũng phân vân như “mình” và “mình” không biết con gái có hư hỏng không.

- Nghĩa tình thái: bộc lộ sự mơ hồ của người nói.

Câu 3: Chọn từ ngữ thích hợp nhất có thể điền vào chỗ trống để câu sau thể hiện đúng hai thành phần: nghĩa sự việc và nghĩa tình thái.

“Một kẻ biết kính mến khí phách, một kẻ biết tiếc, biết trọng người có tài, /.../ không phải là kẻ xấu hay kẻ vô tình.”

- Nghĩa của các từ:

• hình như: ý phỏng đoán một cách dè dặt, dựa trên những gì trực tiếp cảm thấy được.
• có thể: biểu thị ý khẳng định một cách không dứt khoát về khả năng khách quan xảy ra sự việc nào đó; đối lập với không thể.
• hẳn: chắc chắn là như vậy, không có gì phải nghi ngờ.
• lẽ nào: dùng để biểu thị ý phủ định có phần dè dặt về điều cho là vô lý.
• họa chăng: biểu thị ý khẳng định không chắc chắn về điều đang hi vọng có thể xảy ra.

⇒ Xét trong trường hợp của câu trên nhằm bộc lộ sự khẳng định chắc chắn.

- Điền từ:

Một kẻ biết kính mến khí phách, một kẻ biết tiếc, biết trọng người có tài, hẳn không phải là kẻ xấu hay kẻ vô tình.