Đò Lèn

I. Tìm hiểu chung

1. Tác giả

- Nguyễn Duy (sinh năm 1948) tên khai sinh là Nguyễn Duy Nhuệ.

- Quê ở xã Đông Vệ, thị xã Thanh Hóa (nay là thành phố Thanh Hóa).

- Mẹ mất sớm, ông sống với bà ngoại từ nhỏ nên đối với nhà thơ bà chính là người gần gũi, thân thuộc nhất.

- Năm 1966, Nguyễn Duy nhập ngũ và trở thành lính đường dây của bộ đội thông tin, tham gia chiến đấu trên nhiều mặt trận.

- Cuối năm 1975, ông cùng đơn vị vào tiếp quản Vũng Tàu.

- Năm 1976, ông chuyển vào công tác tại Thành phố Hồ Chí Minh, làm biên tập viên của báo Văn nghệ ở phía Nam.

- Nguyễn Du sáng tác thơ từ rất sớm, khi vẫn còn là học sinh phổ thông.

- Năm 1973, ông đại giải Nhất tại cuộc thi thơ báo Văn nghệ với chùm thơ: Hơi ấm ổ rơm, Bầu trời vuông, Tre Việt Nam.

- Thơ của ông có sự kết hợp hài hòa giữa cái duyên dáng, trữ tình với chất thế sự đậm đặc.

- Nguyễn Duy cũng là một trong số không nhiều cây bút hiện nay góp phần làm mới thể lục bát bằng những tìm tòi theo hướng hiện đại, tạo nên nét độc đáo hấp dẫn trong cấu trúc, hình ảnh và ngôn ngữ của thể thơ truyền thống này.

- Năm 2007, Nguyễn Duy được tặng Giải thưởng Nhà nước về văn học nghệ thuật.

- Một số tác phẩm chính:

• Thơ: Cát trắng (1973), Ánh trăng (1984), Đãi cát tìm vàng (1987)...
• Thể loại khác: Em - Sóng (kịch thơ, 1983), Khoảng cách (tiểu thuyết, 1986), Nhìn ra bể rộng trời cao (bút ký, 1986)...

2. Tác phẩm

a. Hoàn cảnh sáng tác

Bài thơ được viết năm 1983, trong một dịp nhà thơ trở về quê hương, được sống lại những hồi ức vui buồn của thời thơ ấu.

b. Bố cục

Gồm 2 phần:

• Phần 1. Từ đầu đến “bà tôi đi bán trứng ở ga Lèn”: Hình ảnh người bà trong kí ức.
• Phần 2. Còn lại: Sự thức tỉnh, nuối tiếc muộn màng của người cháu về tình cảm dành cho bà.

II. Trả lời câu hỏi

Câu 1: Trong bài thơ, cái tôi của tác giả thời nhỏ được tái hiện như thế nào? Nét quen thuộc và mới mẻ trong cách nhìn của tác giả về chính mình trong quá khứ?

- Cái tôi của tác giả thời nhỏ được tái hiện:

• Hồn nhiên, nghịch ngợm: ra cống Na câu cá, bắt chim sẻ, ăn trộm nhãn chùa Trần...
• Say mê thế giới hư ảo của thánh thần: hơi đền Cây Thị, xem lễ đền Sòng, tâm hồn trẻ thơ ngây ngất trước mùi thơm của hương trầm, hoa huệ, trước điệu hát văn của cô đồng...

- Nét quen thuộc: Tái hiện những kỉ niệm tuổi thơ một cách chân thực, sinh động.

- Nét mới: Những kỉ niệm không đẹp đẽ như “ăn trộm nhãn chùa Trần” cũng được tái hiện.

⇒ Đây là sự đổi mới trong cách nhìn, cách cảm của những tác giả sau 1975: Dũng cảm nhìn thẳng vào sự thật, dám nói ra sự thật từ góc nhìn không thuận chiều.

Câu 2: Tình cảm sâu nặng của tác giả đối với bà mình được biểu hiện cụ thể như thế nào?

- Bà là một phần của tuổi thơ, gắn bó với nhiều kỉ niệm: níu váy bà đi chợ Bình Lâm…

- Nhận thức được sự vô tư tâm khi còn là một cậu bé:

• Đâu biết: vô tâm, chưa thấu được nỗi vất vả của bà.
• Trong suốt: nhận thức thơ ngây trong trẻo của trẻ nhỏ.
• Một bên thực: là bà với cuộc đời lam lũ vất vả; cái đói cái khổ
• Một bên hư: bao gồm tiên, phật, thánh thần; mùi huệ trắng, hương trần.

⇒ Vô tư không nhận ra những nỗi vất vả của người bà.

- Tình thương bà của nhà thơ khi đã trưởng thành:

• Khi lớn lên trở thành người lính biết yêu thương bà.
• Ân hận, xót xa vì bà đã mất: Khi tôi biết thương bà thì đã muộn/bà chỉ còn là một nấm cỏ thôi.

⇒ Sự trân trọng, yêu thương dành cho bà.

Câu 3: Cách thể hiện tình thương bà của tác giả có gì đặc biệt? So sánh nét riêng trong việc sử dụng hình ảnh thơ giữa hai tác giả cùng viết về một đề tài: Bếp lửa (Bằng Việt) và Nguyễn Duy (Đò Lèn).

- Cách thể hiện tình thương bà của Nguyễn Duy: bộc lộ tình cảm một cách trực tiếp qua ngôn từ, không thông qua hình ảnh biểu tượng nào.

- So sánh Bằng Việt và Nguyễn Duy:

• Bằng Việt: Tình cảm người bà được gợi ra qua hình ảnh bếp lửa. Tác giả thể hiện lòng kính yêu trân trọng và biết ơn của người cháu đối với bà hay cũng chính là đối với quê hương, gia đình, đất nước.
• Nguyễn Duy: Hiện lên với những kỉ niệm từ quá khứ đến hiện tại. Tác giả thể hiện sự yêu quý, trân trọng bà vừa ân hận vì chưa ở bên báo đáp và chăm sóc cho bà.

III. Đọc hiểu văn bản

1. Cách nhìn về tuổi thơ của tác giả:

- Thời thơ ấu: câu cá , bắt chim sẻ ở vành tai tượng Phật,ăn trộm nhãn, đi chơi đền,chân đất đi đêm, níu váy bà đòi đi chợ...

⇒ Sự tinh nghịch, hiếu động, hồn nhiên.

- Cách nhìn: thành thực, thẳng thắng, tự nhiên, đậm chất quê, khác với lối thi vị hoá thường gặp

⇒ Thể hiện cách nhìn mới mẻ.

2. Tình cảm sâu nặng đối với người bà:

- Hình ảnh người bà của nhân vật trữ tình: mò cua xúc tép ,gánh chè xanh những đêm lạnh, bán trứng ga Lèn ngày bom Mỹ dội, năm đói củ dong riềng luộc sượng...

⇒ Cơ cực, tần tảo, yêu thương.

- Tình cảm của nhà thơ khi nghĩ về bà ngoại:

• Thấu hiểu nỗi cơ cực, tần tảo, tình yêu thương của bà .Thể hiện tình yêu thương, sự tôn kính, lòng tri ân sâu sắc đối với bà.
• Sự ân hận , ngậm ngùi , xót đau muộn màng:

″Khi tôi biết thương bà thì đã muộn

Bà chỉ còn một nấm cỏ thôi″

3. Những đặc sắc trong cách thể hiện của tác giả khi về tình bà cháu:

- Sử dụng thủ pháp đối lập:

• Đối lập giữa cái tinh nghịch vô tư của người cháu với cái cơ cực, tần tảo của người bà.
• Đối lập giữa chiến tranh ác liệt với tình yêu thương của người bà.
• Đối lập giữa cái vĩnh hằng của vũ trụ với cái ngắn ngủi, hữu hạn của cuộc đời con người.

⇒ Người cháu thấu hiểu nỗi khổ cực của bà; thể hiện nỗi ngậm ngùi, sự ân hận muộn màng khi bà không còn nữa.

- Sử dụng phép so sánh đối chiếu:

• Giữa cái hư và cái thực; giữa bà với Tiên , Phật, thánh thần ⇒ tương đồng
• Giữa thần thánh với bà đặt trong một bối cảnh chiến tranh ⇒ tương phản

⇒ Tôn vinh, ngợi ca tấm lòng nhân từ cao cả của bà. Khẳng định sự bất diệt của hình ảnh người bà.

- Giọng điệu: thành thực, thẳng thắng.Vì thế tạo được dư vị về nỗi ngậm ngùi, đắng xót , ân hận pha lẫn những suy niệm đầy màu sắc triết lí về sự sống con người.