Giá trị văn học và tiếp nhận văn học

I. Giá trị văn học

Giá trị văn học là sản phẩm kết tinh từ quá trình văn học, đáp ứng những nhu cầu khác nhau của cuộc sống con người, tác động sâu sắc tới cuộc sống và con người.

1. Giá trị nhận thức

- Tác phẩm văn học là kết quả của quá trình nhà văn khám phá, lý giải hiện thực đời sống rồi chuyển hóa những hiểu biết đó vào nội dung tác phẩm nhằm đáp ứng nhu cầu nhận thức của con người.

- Giá trị nhận thức là khả năng của văn học có thể đáp ứng được yêu cầu của con người muốn hiểu rõ hơn, sâu sắc hơn về cuộc sống xung quanh và chính bản thân mình, từ đó tác động vào cuộc sống có hiệu quả hơn.

- Văn học có thể mang tới cho người đọc những nhận thức mới mẻ và sâu rộng về nhiều mặt của cuộc sống trong những khoảng thời gian và không gian khác nhau.

- Thông qua cuộc sống và hình ảnh của nhiều người khác nhau được trình bày trong các tác phẩm cụ thể, văn học con giúp người đọc hiểu được bản chất của con người nói chung.

- Đồng thời chính từ cuộc đời người khác, mỗi người đọc có thể liên hệ, so sánh, đối chiếu để hiểu chính bản thân mình hơn với tư cách là một con người cá nhân (quá trình tự nhận thức).

2. Giá trị giáo dục

- Văn học có khả năng đem đến cho con người những bài học quý giá về lẽ sống để họ tự rèn luyện bản thân mình ngày một tốt đẹp hơn.

- Về tư tưởng, văn học hình thành trong người đọc một lí tưởng tiến bộ, giúp cho họ có thái độ và quan điểm đúng đắn về cuộc sống.

- Về đạo đức, văn học nâng đỡ cho nhân cách của con người phát triển, giúp họ phân biệt phải - trái, tốt - xấu, đúng - sao, có quan hệ tốt đẹp và biết gắn bó cuộc sống của cá nhân mình với cuộc sống của mọi người.

⇒ Giá trị giáo dục là khả năng của văn học học có thể thay đổi hoặc nâng cao tư tưởng, tình cảm của con người theo chiều hướng tích cực, tốt đẹp, tiến bộ và khiến con người ngày càng hoàn thiện về đạo đức.

3. Giá trị thẩm mĩ

- Giá trị thẩm mĩ là khả năng của văn học có thể phát hiện và miêu tả những vẻ đẹp của cuộc sống một cách sinh động, giúp con người cảm nhận được và biết rung động một cách tinh tế, sâu sắc trước những vẻ đẹp đó.

- Văn học mang đến cho con người những vẻ đẹp muôn hình muôn vẻ của cuộc đời: vẻ đẹp trong thiên nhiên, trong cảnh vật của đất nước, vẻ đẹp của những cảnh đời cụ thể trong cuộc sống hằng ngày…

- Cái đẹp không chỉ thể hiện ở hình dung mà còn ở hình thức, chỉ như thế văn học mới có tác dụng sâu sắc trong việc thỏa mãn nhu cầu thẩm mĩ của con người.

II. Tiếp nhận văn học

1. Tiếp nhận trong đời sống văn học

- Tiếp nhận văn học chính là quá trình người đọc hòa mình vào tác phẩm, rung động với nó, đắm chìm trong thế giới nghệ thuật được dựng lên bằng ngôn từ, lắng nghe tiếng nói của tác giả, thưởng thức cái hay, cái đẹp, tài nghệ của người nghệ sĩ sáng tạo.

- Bằng trí tưởng tượng, kinh nghiệm sống, vốn văn hóa và bằng cả tâm hồn mình, người đọc khám phá ý nghĩa của từng câu từng chữ, cảm nhận sức sống của từng hình ảnh, hình tượng, nhân vật. dõi theo diễn biến của câu chuyện, làm cho tác phẩm từ một văn bản khô khan biến thành một thế giới sống động, đầy sức cuốn hút.

2. Tính chất tiếp nhận văn học

- Tiếp nhận văn học thực chất là một quá trình giao tiếp. Sự giao tiếp giữa tác giả với người tiếp nhận là mối quan hệ giữa người nói và người nghe, người viết và người đọc, người bày tỏ và người chia sẻ, cảm thông.

- Trong sự giao tiếp giữa tác phẩm với độc giả, cần chú ý tính chất cá thể hóa, tính chủ động, tích cực của người tiếp nhận.

- Tính đa dạng, không thống nhất cũng là một điểm nổi bật trong sự giao tiếp của người đọc với tác phẩm.

3. Các cấp độ tiếp nhận văn học

- Đọc và hiểu tác phẩm văn học là một hành động tự do, mỗi người có cách thức riêng, tùy trình độ, thói quen, thị hiếu, sở thích của mình.

- Cách cảm thụ chỉ tập trung vào nội dung cụ thể, trực tiếp của tác giả, tức là xem tác phẩm kể chuyện gì, có tình ý gì, các tình tiết diễn biến ra sao, các nhân vật yêu ghét như thế nào, sống chết ra sao…

- Cách cảm thụ qua nội dung trực tiếp để thấy nội dung tư tưởng của tác phẩm.

- Cách cảm thụ còn chú ý đến nội dung và hình thức biểu hiện của tác phẩm, thấy cả giá trị tư tưởng và giá trị nghệ thuật…

- Để tiếp nhận văn học hiệu quả, người đọc cần không ngừng nâng cao trình độ hiểu biết của mình, tích lũy kinh nghiệm tiếp nhận…

III. Trả lời câu hỏi

Câu 1: Nêu vắn tắt cơ sở xuất hiện và nội dung cụ thể từng giá trị nhận thức, giáo dục, thẩm mỹ của văn học.

* Giá trị nhận thức:

- Cơ sở xuất hiện: khả năng của văn học có thể đáp ứng được yêu cầu của con người muốn hiểu rõ hơn, sâu sắc hơn về cuộc sống xung quanh và chính bản thân mình, từ đó tác động vào cuộc sống có hiệu quả hơn.

- Nội dung cụ thể:

• Văn học có thể mang tới cho người đọc những nhận thức mới mẻ và sâu rộng về nhiều mặt của cuộc sống trong những khoảng thời gian và không gian khác nhau.
• Thông qua cuộc sống và hình ảnh của nhiều người khác nhau được trình bày trong các tác phẩm cụ thể, văn học con giúp người đọc hiểu được bản chất của con người nói chung.
• Đồng thời chính từ cuộc đời người khác, mỗi người đọc có thể liên hệ, so sánh, đối chiếu để hiểu chính bản thân mình hơn với tư cách là một con người cá nhân (quá trình tự nhận thức).

* Giá trị giáo dục:

- Cơ sở xuất hiện: khả năng đem đến cho con người những bài học quý giá về lẽ sống để họ tự rèn luyện bản thân mình ngày một tốt đẹp hơn.

- Nội dung cụ thể:

• Về tư tưởng, văn học hình thành trong người đọc một lí tưởng tiến bộ, giúp cho họ có thái độ và quan điểm đúng đắn về cuộc sống.
• Về đạo đức, văn học nâng đỡ cho nhân cách của con người phát triển, giúp họ phân biệt phải - trái, tốt - xấu, đúng - sao, có quan hệ tốt đẹp và biết gắn bó cuộc sống của cá nhân mình với cuộc sống của mọi người.

* Giá trị thẩm mĩ:

- Cơ sở xuất hiện: khả năng của văn học có thể phát hiện và miêu tả những vẻ đẹp của cuộc sống một cách sinh động, giúp con người cảm nhận được và biết rung động một cách tinh tế, sâu sắc trước những vẻ đẹp đó.

- Nội dung cụ thể: văn học mang đến cho con người những vẻ đẹp muôn hình muôn vẻ của cuộc đời: vẻ đẹp trong thiên nhiên, trong cảnh vật của đất nước, vẻ đẹp của những cảnh đời cụ thể trong cuộc sống hằng ngày

Câu 2: Các giá trị của văn học có mối quan hệ với nhau như thế nào?

- Ba giá trị của văn học có mối quan hệ mật thiết, cùng tác động đến người đọc.

- Giá trị nhận thức là tiền đề của giá trị giáo dục. Giá trị giáo dục làm sâu sắc thêm giá trị nhận thực. Giá trị thẩm mĩ giúp hai giá trị còn lại được phát huy.

Câu 3: Tiếp nhận văn học là gì? Phân tích các tính chất trong tiếp nhận văn học.

- Tiếp nhận văn học chính là quá trình người đọc hòa mình vào tác phẩm, rung động với nó, đắm chìm trong thế giới nghệ thuật được dựng lên bằng ngôn từ, lắng nghe tiếng nói của tác giả, thưởng thức cái hay, cái đẹp, tài nghệ của người nghệ sĩ sáng tạo.

- Phân tích các tính chất trong giao tiếp văn học:

• Tiếp nhận văn học thực chất là một quá trình giao tiếp.
• Tính chất cá thể hóa, tính chủ động, tích cực của người tiếp nhận.
• Tính đa dạng, không thống nhất cũng là một điểm nổi bật trong sự giao tiếp của người đọc với tác phẩm.

Câu 4: Có mấy cấp độ tiếp nhận văn học? Làm thế nào để tiếp nhận văn học có hiệu quả thực sự?

- Có ba cấp độ tiếp nhận văn học:

• Cách cảm thụ chỉ tập trung vào nội dung cụ thể, trực tiếp của tác giả, tức là xem tác phẩm kể chuyện gì, có tình ý gì, các tình tiết diễn biến ra sao, các nhân vật yêu ghét như thế nào, sống chết ra sao…
• Cách cảm thụ qua nội dung trực tiếp để thấy nội dung tư tưởng của tác phẩm.
• Cách cảm thụ còn chú ý đến nội dung và hình thức biểu hiện của tác phẩm, thấy cả giá trị tư tưởng và giá trị nghệ thuật…

- Để tiếp nhận văn học hiệu quả: người đọc cần không ngừng nâng cao trình độ hiểu biết của mình, tích lũy kinh nghiệm tiếp nhận…

IV. Luyện tập

Câu 1: Có người cho rằng giá trị cao quý nhất của văn chương là nuôi dưỡng đời sống tâm hồn con người, hay nói như Thạch Lam “làm cho lòng người thêm trong sạch và phong phú hơn”. Nói như vậy có đúng không? Vì sao?

- Nhận định về ý kiến: đúng đắn.

- Nguyên nhân: Đề cao giá trị giáo dục của văn học, nhưng không có ý xem nhẹ các giá trị khác.

Câu 2: Tự chọn phân tích một tác phẩm văn học cụ thể để làm sáng tỏ các giá trị của văn học (hoặc các cấp độ tiếp nhận văn học).

Gợi ý: Tác phẩm Bánh trôi nước

- Giá trị của văn học

• Giá trị nhận thức: hiểu được cách làm bánh trôi, nhưng qua đó là cảm nhận được vẻ đẹp của người phụ nữ Việt Nam trong xã hội xưa.
• Giá trị giáo dục: thể hiện sự trân trọng trước vẻ đẹp, phẩm chất trong trắng của người phụ nữ Việt Nam trong xã hội xưa. Đồng thời thể hiện niềm thương cảm cho cuộc đời lận đận của họ.
• Giá trị thẩm mĩ: Vẻ đẹp của người phụ nữ trong xã hội xưa (tấm lòng son).

- Tiếp nhận văn học:

• Cấp độ thứ nhất: Hình ảnh chiếc bánh trôi nước.
• Cấp độ thứ hai: Qua hình ảnh chiếc bánh trôi nước hiểu được vẻ đẹp phẩm chất của người phụ nữ Việt Nam trong xã hội xưa.
• Cấp độ thứ 3: Sử dụng thành ngữ, hình ảnh mang tính biểu tượng để thể hiện tư tưởng của tác giả…

Câu 3: Thế nào là cảm và hiểu trong tiếp nhận văn học?

- Cảm là cấp độ tiếp nhận mang tính chất cảm tính về tác phẩm. Người đọc có những ấn tượng chung ban đầu (vui, buồn, sâu sắc, mới mẻ...) nhưng chưa cắt nghĩa được nguồn gốc của những ấn tượng đó.

- Hiểu là cấp độ tiếp nhận lý trí, khi người đọc đã nhận thức được tác phẩm một cách tương đối trọn vẹn cả về nội dung và nghệ thuật, có cơ sở để lý giải những ấn tượng, cảm xúc mà tác phẩm gợi ra cũng như những giá trị sâu xa khác của tác phẩm.