Xúy Vân giả dại

I. Kiến thức Ngữ văn

- Chèo cổ (còn gọi là chèo sân đình, chèo truyền thống) thuộc thể loại sân khấu dân gian, ra đời từ xa xưa, phát triển mạnh mẽ ở vùng đồng bằng Bắc Bộ. Chèo cổ phản ánh đời sống vật chất, tâm hồn, tình cảm của con người trong xã hội phong kiến; ca ngợi những phẩm chất đạo đức tốt đẹp của con người; phê phán các thói hư tật xấu; thể hiện sâu sắc tinh thần nhân văn.

- Chèo cổ là bộ môn nghệ thuật tổng hợp của ngôn từ, âm nhạc, vũ đạo, tạo hình,... Kịch bản chèo (tích chèo) là phần nội dung chính của vở diễn, thường lấy từ các truyện cổ tích, truyện Nôm, truyện cười, được các nghệ nhân hoặc nhà sưu tầm, nghiên cứu,... ghi chép lại thành văn bản, trong đó có cốt truyện, nhân vật kèm lời thoại và các chỉ dẫn về bối cảnh, trang phục, hoạt động trên sân khấu,...

II. Soạn bài Xúy Vân giả dại

1. Chuẩn bị

- Nội dung: Văn bản kể về sự việc Xúy Vân giả dại.

- Diễn biến của sự việc:

• Xúy Vân được gả cho Kim Nhan - một học trò nghèo tỉnh Nam Định.
• Sau khi cưới vợ, Kim Nhan lên Tràng An trọ học để dùi mài kinh sử.
• Xúy Vân buồn bã trong cảnh chờ đợi, rồi bị Trần Phương, một gã nhà giàu ở Đông Ngàn tìm cách tán tỉnh, xui nàng giả điên để thoát khỏi chồng.
• Xúy Vân giả điên, Kim Nhan chạy chữa nhưng không được liền trả tự do cho nàng.
• Trần Phương lộ rõ bộ mặt, Xúy Vân đau khổ, không dám về nhà rồi bị điên thật.

- Nhân vật chính trong văn bản: Xúy Vân. Nhân vật được thể hiện qua hành động, ngôn ngữ.

- Một số biện pháp tu từ: so sánh, ẩn dụ, điệp ngữ… Các chỉ dẫn, biện pháp đó giúp em hình dung rõ hơn về tâm trạng, bối cảnh của nhân vật.

- Nhan đề và hình ảnh gợi ấn tượng: Xúy Vân là một người phụ nữ hiền lành, xinh đẹp nhưng lại đi giả điên.

2. Đọc hiểu

Câu 1: Cách dùng từ ngữ trong lời hát của Xúy Vân ở đoạn này có gì độc đáo?

Cách dùng từ ngữ trong lời hát của Xúy Vân nửa ngô nghê điên dại, nửa tỉnh táo, đau khổ.

Câu 2: Trong lời xưng danh, Xúy Vân kể điều gì về bản thân?

Xúy Vân đã kể về việc bản thân bị Trần Phương lừa gạt, nghe theo lời hắn giả điên để thoát khỏi chồng nhưng cuối cùng lại trở nên điên thật.

Câu 3: Xúy Vân than về điều gì? Chú ý biện pháp ẩn dụ trong đoạn hát sắp.

Xúy Vân than về nỗi nhớ người tình. Biện pháp tu từ ẩn dụ: “Con cá rô nằm trong vũng chân trâu - Để cho năm bảy cần câu châu vào” cho thấy cảnh ngộ bẽ bàng của nàng, cũng như sự ấm ức trước cảnh ngộ đó.

3. Trả lời câu hỏi

Câu 1: Tác giả dân gian đã sử dụng các lối nói, làn điệu, vũ điệu, chỉ dẫn sân khấu nào để kể lại sự việc “Xúy Vân giả dại”?

- Lối nói: như nói lệch, vỉa, nói điệu sử rầu, đế

- Làn điệu: Quá giang, con gà rừng, sắp, sa lệch, hát ngược.

- Vũ điệu: Múa điệu bắt nhện, xe tơ, dệt cửi.

- Chỉ dẫn sân khấu:

• Tiếng trống nổi lên, Xúy Vân múa điệu bắt nhện, xe tơ, dệt cửi. Múa xong, Xúy Vân hát lên rồi cười và hát điệu sa lệch.
• Xúy Vân vào, vừa đi vừa cười điên dại.

Câu 2: Chỉ ra những lời nói, câu hát, chỉ dẫn sân khấu chủ yếu thể hiện:

Câu 3: Tâm trạng của Xúy Vân được thể hiện như thế nào qua tiếng gọi chờ đò, trong lời hát điệu con gà rừng, trong lời than, lời hát ngược?

- Tiếng gọi chờ đò: tâm trạng lỡ làng, dang dở, bẽ bàng, đau đớn vì duyên phận hẩm hiu.

• Than cùng bà Nguyệt: bà Nguyệt là vị thần xe tơ cho những mối duyên tình của con người chứng to điều khiến Xúy Vân đau khổ, trăn trở là chuyện tình yêu đôi lứa.
• Bớ đò, bớ đò: tiếng gọi khẩn khoản, tha thiết hi vọng có thể bấu víu vào con đò để sang sông, đến bến bờ hạnh phúc.
• Tôi kêu đò, đò nọ không thưa - Tôi càng chờ đợi, càng trưa chuyến đò: tiếng gọi không được đáp lời, bao chờ đợi, hi vọng đều vô nghĩa. Xúy Vân rơi vào trạng thái hẫng hụt, vào nỗi khổ đau chơi vơi.
• Tôi không trăng gió lại gặp người gió trăng >< Phụ Kim Nham, say đắm Trần Phương/Nên đến nỗi điên cuồng rồ dại: khẳng định tấm lòng trung trinh, không màng chuyện trăng gió phong lưu >< tự thú nhận mình đã sa ngã vào sự quyến rũ ái tình đối với Trần Phương.

- Lời hát điệu con gà rừng:

• Hình ảnh ẩn dụ “con gà rừng ăn lẫn với công”: nỗi tủi hờn, cay đắng của Xúy Vân khi ý thức được thân phận đau đớn khi làm dâu ở gia đình nhà chồng.
• Chờ cho lúa chín bông vàng .... bông bông díu: Ước mơ giản dị về cuộc sống gia đình đầm ấm, có chồng có vợ, cùng dắt díu, đùm bọc lẫn nhau, chăm chỉ, hòa thuận làm ăn. Nhưng hiện thực quá phũ phàng: Kim Nham nuôi giấc mộng lớn của kẻ sĩ, mải miết đèn sách để thi cử, làm quan khiến Xúy Vân một mình buồn bã đợi chờ, co đơn khi rơi vào tình cảnh “đồng sàng dị mộng” trong cuộc sống vợ chồng. Vì thế, giấc mộng giản dị về hạnh phúc gia đình của nàng chỉ đành “Xa xa lắc, xa xa líu”.

- Lời than:

• Tôi thương nhân ngãi, tôi nhớ nhân tình: khát vọng tình yêu đôi lứa, giấc mộng hạnh phúc tự do.
• Con cá rô nằm vũng chân trâu: ẩn dụ cho cuộc sống tù túng, bế tắc, bị bủa vây trong một không gian cạn hẹp.

- Lời hát ngược:

• Những câu hát chứa đựng những điều phi lí, ngược đời thể hiện thế giới nội tâm xáo trộn, mất phương hướng, không rõ đang “giả dại” hay nỗi đau khổ khi bị giam cầm trong cuộc hôn nhân tù túng, bất hạnh đã khiến Xúy Vân điên dại thực sự.

Câu 4: Phân tích tác dụng của một yếu tố nghệ thuật trong văn bản mà em thấy thể hiện rõ đặc trưng của sân khấu chèo.

- Diễn tả tâm trạng qua lời hát: Cho thấy mâu thuẫn giữa hình thức và nội tâm.

- Sử dụng các lối nói, làn điệu, vũ điệu, chỉ dẫn sân khấu khác nhau để thể hiện sự thay đổi trong tâm lý, tâm trạng nhân vật.

Câu 5: Theo em, nhân vật Xúy Vân đáng thương hay đáng trách? Vì sao?

Xúy Vân vừa đáng thương, vừa đáng trách. Xúy Vân đáng thương ở chỗ cuộc hôn nhân của nàng là theo sự sắp đặt của cha mẹ, không có tình yêu. Khi vừa mới lấy chồng đã phải chịu ảnh cô đơn, bởi vậy mà nàng khao khát hạnh phúc. Còn đáng trách khi nàng đã quá cả tin để Trần Phương lừa gạt, không giữ trọn đạo nghĩa vợ chồng.

Câu 6: Nếu nhân vật Xúy Vân trong vở chèo Kim Nham sống ở thời hiện đại, theo em, nàng có thể chọn cách giải thoát bi kịch của bản thân như thế nào?

Xúy Vân sẽ thú nhận lỗi lầm với Kim Nham, cầu mong nhận được sự tha thứ.